بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان

بررسی هنر معماری ایران در دوره ساسانیان

الف) بناهای مذهبی

1- مساجد

در نیمه دوم قرن پنجم هجری، هنر معماری ایران به درجه كمال و شكوفایی خود رسید و صفات خاص این دوره با قدرت سیاسی و شور مذهبی آن در معماری و بنای مساجد كه در‌انگیزترین آثار معماری اسلامی به شمار می‌رود تجلی یافت، و معماران زمان سلجوقی با استفاده از فرمهای زمان ساسانی و مهارت در به كار بردن آنها به عوامل و عناصری كه بتوان با آن مساجد بزرگ را بنا كرد دست یافتند، و سبك معماری چهار ایوانی در بناهای مذهبی، بخصوص در مساجد این زمان متداول شد و بیشتر ابنیه ایران بر محور معماری چهارایوانی ساخته شدند. این سبك معماری نه تنها در ایران بلكه در بیشتر سرزمینهای اسلامی تحت سلطه سلجوقیان رواج یافت و، در نتیجه، مساجد بزرگی با این طرز معماری در كشورهای اسلامی ساخته شد. با یك نظر اجمالی به مساجد مهم ایران كه بعد از دوره سلجوقیان احداث شده است، بخوبی می‌توان دید كه طرح مزبور تا چه اندازه سرمشق و نمونه عمومی مساجد در ادوار بعدی گردیده است، به طوری كه هم اكنون نیز پیروی از شیوه مزبور ادامه دارد. با در نظر گرفتن اینكه ادامه این شیوه معماری، بعد از دوره سلجوقیان بیانگر همان ویژگی معماری ایران است كه از تداوم بی‌نظیری برخوردار می‌باشد. می‌توان گفت معماری ایران در سیر تحولی خود در هر دوره، از تجارب گذشتگان سود جسته و با تكامل آن توانسته است آثار با ارزشی خلق كند كه امروزه مایه مباهات ما ایرانیان است. نقشه و طرح كلی مساجد، در شكل كامل خود، در این دوره دارای خصوصیات ذیل است:

«در ابتدای محور طولی بنا، سر در ایوان قرار دارد كه در جلو آن صحن باز واقع است. طاقنماهای دور صحن به چهار ایوان ختم می‌شوند كه دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور عرضی قرار دارند و شبستانها در پشت طاقنماها واقعند؛ ایوان اصلی در محور طولی مسجد و روبروی ایوان ورودی، كه سوی دیگر صحن است قرار دارد، و به شبستان مربع شكلی باز می‌شود كه گنبد دارد و در دیوار جنوبی آن، در انتهای محور طولی مسجد، محراب واقع است.» مهمترین مساجد دوره سلجوقی كه همه این عوامل را دارند عبارتند از: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع برسیان، مسجد جامع گلپایگان، و مسجد جامع قزوین.

مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان، نمونه كامل‌ترین مسجد چهار ایوانی دوره سلجوقی و یكی از زیباترین بناهایی است كه مجموعه كاملی از تزیینات دوران اسلامی ایران را داراست. «این مسجد در عهد سلجوقی و به دستور ملكشاه سلجوقی در محل مسجد قدیمی ساخته شد كه در دوره‌های بعد بارها تغییراتی در ان داده‌اند و مسجد توسعه یافته، ملحقاتی چند نیز به آن افزوده شده است. از مسجد قدیمی اثری به جا نمانده است اما به گفته مورخین و سیاحانی چون ابن حوقل، مقدسی، مافروخی، و ناصر خسرو كه آن را دیده و در كتابهایشان ذكر كرده‌اند مسجد دارای فرمی ساده و شامل صحن بزرگ و رواقهای متعدد بوده است». با بررسیها و خاكبرداریهایی كه در سالهای اخیر در بعضی از قسمتهای این مسجد جامع كنونی كه در حقیقت مجموعه‌ای از شیوه‌های معماری و آثار هنری دوره‌های بعد از اسلام تاریخ ایران است شامل قسمتهایی می‌باشد كه بررسی و مطالعه آن گویای تحولات معماری دوره‌های اسلامی ایران در مدت هزار سال اخیر است. لذا سعی می‌شود اجمالاً به بررسی بعضی از قسمتهای این مجموعه نفیس پرداخته شود.

كلیاتی درباره معماری دوره سلجوقیان

در این فصل، كوشش شده تا ویژگیهای عمده معماری و عناصر تشكیل دهنده آن در دوره سلجوقی مورد بحث و تجزیه و تحلیل نهایی قرار گیرد. بدین منظور با همكاری آقای پرفسور یلمازانگه، استاد دانشگاه هنر و معماری قونیه تركیه، این بررسی را در تقسیمات زیر انجام می‌دهیم.

1- معماری ویژگیهای بناهای چهار ایوانی.

2- تزیینات، شامل: كاربرد آجر، كاشیكاری، گچبری، و مقرنس‌كاری.

3- خصوصیات معماری مقبره‌ها و آرامگاهها.

در آخر این بحث، عوامل و عناصر به وجود آورنده بنای مقبره‌ها و تزیینات آنها جداگانه مورد بحث و گفتگو قرار می‌گیرد. علت جدایی این فصل از دیگر فصول، وجود سبكها و طرحهای مختلفی است كه در ساخت بنای این مقبره‌ها به كار برده شده است، در نتیجه هر كدام ویژگی خاصی را عرضه می‌دارند. به علاوه پراكندگی این مقبره‌ها در مناطق مختلف كشورمان و وجود چند نمونه از آنها در خارج از مرزهای كنونی ایران موجب این بررسی جداگانه شد، زیرا نوآوری در معماری هر كدام از این مقبره‌ها نشان‌دهنده تحول عظیم معماری این دوره از تاریخ هنر معماری اسلامی ایران نیز می‌باشد.

الف- معماری و ویژگیهای بناهای چهار ایوانی

تركان سلجوقی قومی بیابانگرد بودند كه میراث فرهنگی ناچیزی داشتند، اما زمانی كه در ایران جایگزین شدند، سركرده‌های سرسخت و خشن آن قوم به حمایت از ادب و هنر ایران برخاستند و هنرمندان و صاحبان حرف را در مقر حكومت خود یعنی در مرو، هرات، اصفهان، و نیشابور گردآوردند. سلجوقیان اگر چه ترك بودند اما بزودی تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ایرانی قرار گرفتند. كارهای سیاسی، اداری، و فرهنگی بكلی در دست ایرانیان بودن و در میان ایشان وزیر بزرگ، نظام‌الملك طوسی، در تاریخ ایران نامی بسیار بزرگ و مقامی ارجمند دارد. او یكی از معروفترین وزرا و سیاستمداران شرق به شمار می‌رود و برای عدالت و حسن تدبیری كه در اداره امور مملكت به كار می‌برد و نیز علاقه زیادی كه به صنایع، مخصوصاً ساختن بناهای مهم داشت، شهرت به سزایی دارد. در این عصر اقدامات زیادی جهت توسعه و تكامل زندگی شهری و رونق تجارت و صنعت صورت گرفت و بناهای بزرگی كه تعدادی از آنها تا كنون باقی مانده است، ایجاد شد. شهرهای بزرگ با باروهای بلند آجری برپا و انتقال مركز زندگی از شهرهای كوچك قدیمی به شهرهای بزرگ باعث تاسیس شهرستانهای بزرگی شد. در اثر توسعه تجارت و صنعت، و رفت و آمد كاروانیان در داخل و خارج ایران، كاروانها دارای سازمان و تشكیلات منظمی شدند و در بین راهها برای استراحت و اترقا این كاروانها، رباط‌ها و كاروانسراها ایجاد شد. بر اثر این تحولات شهرها گسترش یافت و در نتیجه آثار هنری و تزیینات در امر شهرسازی و معماری راه پیدا كرد و موقعیت خاصی كسب كرد. بنای مساجد، مدارس، و مقبره‌ها در شهرها رواج یافت و بازارهای بزرگی به وجود آمد.

شهر مرو كه زمانی پایتخت سلطان سنجر بود، در زمان سلجوقیان موقعیت خوبی داشت. این شهر در این زمان در اوج شهرت و شكوفایی بود. در آن زمان شهر مرو دارای دو خیابان - از شمال به جنوب و از شرق به غرب- بود كه بازار شهر در تقاطع این خیابانها قرار داشت. بنا به منابع و اطلاعات قدیمی كه وضع شهر را شرح می‌دهند، سقف این بازار- واقع در مركز شهر- با قبه پوشیده شده بود. صاحبان حرف و هنر هر كدام از سازمان و تشكیلات قابل ملاحظه‌ای برخوردار بودند. دكانهای زرگرها، ریخته‌گرها، فلزكاران، و سفالگران به صورت گروهی، در محلهایی مخصوص قرار داشتند. كاخهای سلجوقی و مساجد و مدارس در قسمتهای مركزی شهر قرار گرفته بود و مقبره سلطان سنجر در كنار مسجد ساخته شده بود كه به قول یاقوت در معجم‌البلدان، گنبد آبی رنگ این مقبره از مسافت دو روز راه به خوبی دیده می‌شد. از افتخارات این شهر سلجوقی وجود كتابخانه بسیار غنی آن بوده است. در موقع استیلای مغول، جمعیت این شهر در حدود هفتصد هزار نفر و حتی به روایاتی در حدود یك میلیون و سیصد هزار نفر بوده است. از دیگر شهرهای این دوره، می‌توان شهر جرجان را ذكر كرد. خرابه‌های این شهر كه در چهار كیلومتری شرق شهر جدید گنبد قابوس در جنوب‌شرقی دریای مازندران واقع شده، در دوره اسلامی اهمیت خاصی داشته است. با كاوشهایی كه در سال 1350 توسط مركز باستانشناسی ایران در ویرانه‌های این شهر اسلامی شروع شد آثار و شواهد زیادی از شهرسازی و معماری عهد سلجوقیان كشف شده است.