مقاله ماهیت نفس درکلام اسلامی

  چکیده

تجرد نفس،از مسایلی است که در فلسفه اسلامی بیشتر ازکلام مورد توجه بوده است.برخی فیلسوفان اسلامی که در این امر اتفاق نظر دارند،درمیان متلمان برخی چون غزالی و راغب ،قائل به تجرد نفس اند و گروهی آن را انکار می کنند.در این مقاله مساله ماهیت نفس را در آثار مهم کلامی مورد مطالعه قرار می دهیم.

واژه های کلیدی :1-نفس   2 -تجرد   3-جسم   4-جوهر   5-بدن    6-علم

1.مقدمه :

درفلسفه وکلام اسلامی ،عقیده براین است که ماهیت نفس چیست،اختلاف دارند.فیلسوفان نفس را غیرمادی و مجرد می دانند.ابن سینا قائل به چهار نوع ادراک حسی،خیالی ،وهمی وعقلی برای نفس است.ادراک حسی ،مادی است ودر ادراک خیالی صورت ازماده تجرد می یابد ولی مجرد ازلواحق ماده است.ادراک وهمی از لحاظ تجرید اندکی برتر از مرتبه خیال اند چون در انها معانی ای همچون خیر وشر ادراک می شودکه اگرچه ذاتا مادی نیستند اما موضوع خیال مادی قرار می گیرند.ادراک عقلی کاملا مجرد از ماده اند.دلایلی که ابن سینا برتجردنفس می آورد ناظربه نفس ناطقه انسانی است.ملاصدرا برخلاف ابن سینا همه ادراک انسانی را مجرد می داند.وی در مورد نفس ناطقه علاوه بر این که در مقام مثال مقید،تجرد برزخی و در مقام ادراک معانی مطلقه و حقایق مرسله ،تجردعقلانی دارد،دارای مقام فوق تجرد است.به این معنا که نفس هم مجرد از ماده است وهم مجرد از ماهیت.تجرد ازماهیت فوق تجرد ازمادهو جوهریت است.البته حکمای مشاء نفوس ناطقه وعقول راتنها مجرد ازماده می دانند وفقط خداوند را مجرد ازماهیت می دانند(18،ص:17،138 ،ص:10،291،صص:534_537 و9،صص: 336_337).

مساله تجردنفس درمیان متکلمان اسلامی موافقان و مخالفانی دارد.کسانی چون غزالی(450-505) واما فخر(544-606)(دست کم در برخی آثارشان و احتمالا به دلیل توجه و اشتغال به مباحث فلسفی )هم چون فیلسوفان قائل به تجرد نفس شدندوجمهور متکلمان قائل به تجرد نفس نیستند.البته دراندیشه اسلامی انکارتجردنفس اختصاص به این گروه ندارد،چنان که برای مثال یکی از علمای بزرگ شیخ ، مرحوم علامه مجلسی (1037-1/1110)درکتاب ارزشمند خود بحار الانوار به نفی تجرد نفس پرداخته است.ایشان درجلد اول این کتاب ضمن نقل حدیثی ازامیرالمومنین(ع) که می فرمایندازپیامبر(ص) سوال شد چرا خدا عقل را آفرید در ذیل حدیث ،شش نکته را بیان می کنمد ودر نکته ششم می گوید :

"ایشان می پندارن وجود جوهری مجرد وقدیم را ثابت کرده اند که نه ازلحاظ  ذات ونه ازلحاظ فعل،هیچ وابستگی به ماده ندارد، اما این سخن مستلزم انکار بسیاری ازاصول اسلامی است ،بااین همه از روایات بر می آید که موجود مجردی  جزخداوند متعال وجود ندارد."(101-102)

علامه دراین عبارت اگرچه درمقام نفی تجرد عقل است اما با نفی هرمجردی جزخدا به طور طبیعی تجردنفس رانیز انکار کرده است.ایشان در ادامه به بحث درباره مخلوق اول بودن عقل می پردازد و می گویداگرچه روایاتی در این باره موجود است ،اما ظاهر بیشتر اخبار به این اشاره دارد که مخلوقات اول، آب و هوا بوده اند  ومعنای آن چه دراخبار،درباره مخلوق اول بودن عقل وارد شده است ،این است که عقل ،اولین مخلوق درمیان مخلوقات روحانی است. بنابراین هیچ اشکالی نیست دراین که آفرینش برخی اجسام پیش از آفرینش عقل بوده باشد.اوصافی که فیلسوفان برای عقل  قائلند دراخبار متواتر به پیامبر وائمه نسبت داده شده است. علامه سپس میگوید : "اخبار،تجردنفس رابرای ما ثابت نمی کند بلکه ازظاهر ان ها مادیات نفس بر می اید" (همان،ص:103)