عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء 

فهرست مطالب

عنوان  

1- پیشگفتار   1

2- مقدمه  

3- فصل اول- مفاهیم مسئولیت  4

مفاهیم مسئولیت)    الف- مفهوم لغوی مسئولیت   5

                ب-  مفهوم کلی مسئولیت  6

                ج- مسئولیت در قرآن کریم   7

                د- مسئولیت اخلاقی  9

                هـ- مسئولیت اجتماعی 10

جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه  10

                الف- جنبه فردی مسئولیت  10

                ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه  12

4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری   15

                مفاهیم مسئولیت کیفری   16

                مسئولیت واقعی و انتزاعی 17

                مقایسه مسئولیت با تکلیف   19

                تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت   20

5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت  

سابقه تاریخی مسئولیت   22

                الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام    24

بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام    25

1- ویژگی جمعی بودن مسئولیت     25

2- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات  27

3- موضوعی بودن مسئولیت    31

                - در ایران باستان   31

                - در روم باستان    33

                - در یونان باستان    33

                ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر   33

6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام     36

مسئولیت كیفری در اسلام    37

                الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام     38

                ب- اصول حاكم بر مسئولیت كیفری در اسلام   40

بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری  40

بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت   42

بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها    43

بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها   44

7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران  47

مسئولیت كیفری در مقررات جزایی ایران  46

                الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304   46

                ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339      47

                ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352     48

                د- مجازات اسلامی مصوب 1307   48

8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری    50

حدود و قلمرو مسئولیت کیفری   51

بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا    51

                الف- اهلیت جنایی      51

                ب- اهلیت مادی یا واقعی   52

                ج- اهلیت جزائی       53

                مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی     

                اهلیت جزایی و مسئولیت كیفری    54

بخش دوم- تقصیر و مسئولیت كیفری       55

                قلمرو تقصیر در حقوق جزا    57

الف- تقصیر در قلمرو وسیع      57

بند اول- ادراك و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده     60

بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده    60

ب- تقصیر در قلمرو محدود     61

ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات     62

بخش سوم- اسناد و مسئولیت كیفری    63

                انواع اسناد               در حقوق جزا    63

الف- اسناد یا انتساب مادی      63

ب- اسناد یا انتساب معنوی    64

                اسناد مادی و مسئولیت كیفری  

                اسناد معنوی و مسئولیت كیفری   66

9- فصل هفتم) اركان اهلیت جزائی   67

اركان و اهلیت جزایی    68

ركن اول- ادراك    68

                الف- مفهوم ادراك و تمییز   70

                ب- نقش ادراك در مسئولیت كیفری   72

                ج- عقل در مفهوم ادراك   73

                د- عقل در مقررات جزائی ایران    75

                هـ - عقل در حقوق جزائی اسلام    76

ركن دوم- اختیار    78

                مفاهیم و كاربردهای اختیار    78

                الف- اختیار در لغت     78

                ب- اختیار در مفهوم فلسفی   79

بند اول- عنصر قدرت    80

بند دوم- عنصر اراده     80

                ج- اختیار در مفهوم حقوقی   81

بند اول- مفهوم نقش اراده   81

1- نقش اراده در ركن مادی جرم    82

2- نقش اراده در ركن روانی جرم     83

بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق   83

1- اختیارات در لغت     84

2- اختیار در تكالیف و جزائیات     84

ركن سوم- علم به قانون      85

                الف- مفهوم قانون  85

بند اول- نص جزایی      86

بند دوم- عدم مشروعیت جزایی    86

                ب- نقش علم به قانون    87

بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی   88

بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون    88

بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت كیفری     88

بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات    89

10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری   90

عوامل رافع مسئولیت كیفری     91

علل عدم مسئولیت كیفری    92

الف- علل توجیه كننده جرم یا علل مشروعیت   92

ب- عوامل رافع مسئولیت كیفری    92

ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی 93

طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل   93

الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت كیفری  93

بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی   93

بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی   93

ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت   94

بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت    94

بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف كننده یا تخفیف دهنده مجازات  94

بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و معافیت از مجازات   96

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شركت كنندگان  97

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و مسئله مسئولیت مدنی    97

خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری    99

مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت كیفری    100

مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت  101

11- فصل نهم) جنون    102

كودكی و مسئولیت كیفری  103

تاریخچه ی مسئولیت كیفری اطفال   103

طفل كیست؟   104

مفهوم بلوغ    108

الف- مفهوم علمی بلوغ   108

ب- معیار بلوغ در قفسه   110

                بند اول- معیار بلوغ در كتاب    110

                بند دوم- معیار بلوغ در سنت  111

                بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ  111

اهمیت جرایم اطفال      113

مسئولیت جزایی اطفال  114

مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره    115

الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز    116

ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز       117

ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ    120

مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران    121

الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304    121

ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352    122

ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361       123

مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام    125

الف- بلوغ     125

ب- ادراك یا تمیز   126

                بند اول- حقوقی    127

                بند دوم- جزائیات   128

سن تمییز در حقوق جزای اسلام   129

الف- سن عدم مسئولیت جزایی    130

ب- سن مسئولیت جزایی نسبی    130

ج- سن مسئولیت جزایی كامل      131

12- فصل دهم) جنون   133

جنـون     133

سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین    133

جنون از مسایل موضوعی است   135

تعریف جنون  136

انواع جنون     137

اول- اختلالات سیستم عصبی  138

دوم- جنون اخلاق       140

سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الكلی و مواد مخدر   140

ارزیابی یا نحوه احراز جنون      146

الف- كارشناس روانی     146

ب- همكاری كارشناس و قاضی      147

جنون در قوانین سابق جزایی ایران      148

جنون در قانون مجازات اسلامی     149

ضوابط قانونی حاكم بر مفاهیم جنون     150

آثار جنون      152

لزوم احراز جنون در حال ارتكاب جرم    155

الف- تقارن جنون یا جرم    155

ب- تلازم جنون یا جرم      157

ج- جنون كامل    157

تأدیب مجنون         158

تشریفات اداری نگاهداری مجنون      158

مسئولیت مدنی مجنون 159

13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه  160

بخش اول- مفاهیم اجبار     161

                الف- تعریف اجبار     161

                ب- اجبار و اختیار     161

                ج- اجبار و اكراه    164

                د- خلاصه تفاوت های اجبار با اكراه و جنون واضطرار   167

بند اول- تفاوت اجبار و اكراه     167

بند دوم- تفاوت اجبار و جنون     167

بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار   167

بخش دوم- انواع مختلف اجبار    168

                الف- اجبار مادی      168

بند اول- علل اجبار مادی     168

بند دوم- شرائط اجبار مادی     168

اجبار مادی با منشأ درونی      173

                ب- اجبار معنوی          174

بند اول- اجبار معنوی خارجی         174

شرایط اجبار معنوی خارجی      174

بند دوم- اجبار معنوی داخلی     177

                نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت كیفری     177

                نقش تحریك در مسئولیت كیفری     178

                تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر     179

بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران    179

                الف- قانون مجازات عمومی     

                ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی    179

ضوابط قانونی حاكم بر اجبار    181

                الف- اكراه در قتل       181

                ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد   182

                ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات    182

شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی  

مسئولیت مدنی در زمینه اجبار 182

14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه     183

بخش اول- مفاهیم جهل   184

تعریف اشتباه          184

مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن   

                الف- جهل     185

                ب- اشتباه  186

                ج- غلط       187

                د- خطا       188

                هـ - سهو   188

                و- غفلت    189

                ز- نسیان     189

تفاوت میان جهل و نسیان   190

جایگاه اشتباه در حقوق جزا     192

                الف- اشتباه در قانون     192

                ب- اشتباه در عمل    194

بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی   195

                الف- جهل مركب   195

                ب- جهل بسیط (شبهه)   197

بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه   203

                الف- جهل و شبهه حكمیه   204

                ب- جهل و شبهه موضوعیه     204

                ج- جهل تقصیری    206

                د- جهل قصوری   206

بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی  207

                الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد    207

                ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات  210

                ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات    214

بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق جزای عرفی   217

                الف- تأثیر جهل حكمی بر مسئولیت كیفری     217

                ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت كیفری    218

بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق اسلامی   218

                الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت كیفری    218

بند اول- ادله برائت   219

بند دوم- قاعده درأ  220

بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل  221

                ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری 225

بند اول- قاعده اشتراك احكام میان عامل و جاهل         226

بند دوم- قاعده وجوب تعلم احكام      227

بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احكام اسلامی  227

                ج- اَلجَمعْ مَهما اَمكَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد كردن آنهاست)228

بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران   232

                الف- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب حد    232

1- جرم زنان    233

2- حد مسكر     234

3- جرم سرقت     235

                ب- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب قصاص  236

بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)  238

بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)   240

                ج- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب دیه    241

بند اول- جهل حكمی  243

بند دوم- جهل موضوعی       244

خلاصه بحث       247

فهرست منابع و مآخذ

مقدمـه

مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و كیفری است و مسئولیت كیفری ناشی از جرم و یكی از بنیادهای حقوقی است كه بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت كیفری است.

به همین مناسبت نخستین پرسشی كه در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است كه ببینیم تدبیر قانون گذار كیفری در مسئول شناختن افرادی كه قوانین جزایی را نقض می كنند چیست؟

بطور كلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت كیفری مطرح می شود كه از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل كیفر و تعیین میزان مجازات مرتكب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب كاریكه انجام داد و مستلزم آن است كه مستحق كیفر، از نظر جسمی و روانی و  رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد كه توانایی درك صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتكب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر كیفری مسئول شناخته شود.

اثبات این مسئله كه یكی از مسائل موضوعی حقوق جزا  و علی القاعده به عهده مقامات قضایی

صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی كیفیات مربوط به شخصیت مرتكب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت كیفری مرتكب و صدور حكم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و كیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتكب را تحت عنوان عوامل توجیه كننده و رفع كننده باعث زوال مسئولیت كیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت كیفری را به خوبی روشن می كند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت كیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.