علم اخلاق اسلامى

اگر به سهم و تاثیر اخلاق در اسلام، كه یكى از اركان سه گانه اسلام یعنى عقاید و احكام و اخلاق است، توجه و عنایت‏شود، و اگر گفتار پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله و سلم به یاد آید كه تمام و كامل ساختن مكارم اخلاق را غایت‏بعثت‏خود اعلام فرموده است (بعثت لاتمم مكارم الاخلاق علیكم بمكارم الاخلاق فان ربى بعثنى بها)، و اگر تعالیم اخلاقى اسلام كه بخش مفصل و قابل توجهى از قرآن كریم و قسمت مشروح و مؤكدى از سخنان و تعلیمات رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم و امیر مؤمنان على علیه السلام و دیگر امامان علیهم السلام است مطالعه و بررسى شود، و اگر برترین وصف ستایش آمیز قرآن مجید از اخلاق پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم (انك لعلى خلق عظیم) مورد ملاحظه قرار گیرد، نیازى به شرح و بیان بیشتر درباره اهمیت اخلاق در اسلام نیست. (1)

لكن نكته شایان توجه و دقت این است كه آیا ما مى‏توانیم علم اخلاق اسلامى را به عنوان نظام معرفتى خاص و مستقلى مورد بحث و بررسى قرار دهیم یا اخلاق اسلامى تنها با وابستگى به وحى و سنت دینى و از حیث اینكه متعلق اوامر و نواهى الهى است قابل مطالعه و تعلیم و تعلم است.

این مطلب انكار نكردنى است كه در فلسفه اسلامى مطالعات اخلاقى وجود دارد و مسائل مربوط به انسان و اخلاق ناگزیر همواره در آن مطرح بوده و متفكران اسلامى درباره آن به بحث و گفتگو پرداخته‏اند و در هر فرهنگى اخلاق از مهمترین اجزاء آن است. درست است كه تكیه گاه اخلاق در اسلام قرآن و حدیث است، لكن مقتضیات زندگى اجتماعى و برخورد با مذاهب گوناگون فلسفى و نظامهاى اخلاقى بحث و نظر درباره امور اخلاق را ایجاب مى‏كند، و استناد به نص كافى نیست، بلكه تطبیق آن با موارد خاصى كه پیش مى‏آید لازم است و همین امر مستلزم به كار بردن نظر عقلى است.وانگهى، در نظامهاى اخلاقى (مانند نظامهاى اخلاقى افلاطون و كانت) اخلاق بر بنیاد متافیزیك (ما بعد الطبیعه) نهاده شده و اتكاء اخلاق به ما بعد الطبیعه یا دین نه تنها اصالت و استقلال آن را از میان نمى‏برد بلكه بالعكس استناد امور اخلاقى به تجربه و امور اجتماعى به اصالت و قداست و تعالى آن لطمه وارد مى‏سازد، زیرا مبادى اخلاق اگر از طبیعت‏بشرى كه تركیبى از میلها و خواهشهاست‏سرچشمه گیرد صرف آمیختگى آن با احكام نظرى و عقلى نه ارزش متعالى به آن مى‏بخشد و نه تضمینى براى اجراى آن است.