تحقیق مسجد جامع تبریز 25 ص

تحقیق در مورد مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز یكی از بناهای تاریخی و باستانی تبریز است. تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست، در این باره عده‌ای تحقیق و مطالعاتی كرده‌اند كه روش تحقیق و نوشته سه تن از آنان اصولی، مهم و قابل اعتناست.

یكی مرحوم نادرمیرزاست كه در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری به همراهی دو تن از نزدیكان خود از مسجد جامع دیدن كرده، طول و عرض مسجد را اندازه گرفته، سنگ نوشته منصوب به پایه غربی طاق وسطی مسجد را تا آن حد كه مقدورش بوده است، خوانده و در كتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز درج كرده است.

دوم آقای حاج حسین نخجوانی كه خدایش صحت و عافیت مرحمت فرماید، این مسجد را گشته و درباره زمان بنای آن مطالعه و تحقیق نموده و دو ماخذ جدید را كه قبل از وی عنایتی بدان‌ها نشده بود، برای اولین بار در مقاله خود ذكر كرده و نوشته‌ای قریب بدین مضمون آورده است كه بنا به عقیده صاحب تاریخ اولادالاطهار، مسجد جامع تبریز در صدر اسلام از طرف عبدالله بن عامر ساخته  شده است و بنا به نوشته سعدالدین وراوینی، ترجمه فارسی كتاب مرزبان‌نامه به دستور ربیب‌الدین ابوالقاسم هارون بن علی ظفر دندان وزیر اتابك ازبك بن محمد بن ایلدگز از اتابكار آذربایجان برای كتابخانه مسجد جامع كبیر تبریز كه مورد عنایت وزیر مزبور بوده، به عمل آمده است.

باید گفت همچنانكه خود آقای نخجوانی نیز توجه فرموده است نسبت بنای مسجد جامع به عبدالله بن عامر مدرك تاریخی ندارد، این امر بعید به نظر می‌رسد و در خود استناد و قبول نیست، اما راجع به وجود جامع امیركبیر در همین محل، در زمان اتابكان آذربایجان كه سعدالدین وراوینی بدان منضماتش اشاره كرده است، دلایل قابل توجه متعددی وجود دارد.

اولاً از نخستین سالهای فرمانروایی روادیان، این محل در درون قلعه تبریز بوده و همیشه جزو قسمت معمور شهر به شمار می‌رفته است.

ثانیاً در زمان روادیان، سلاجقه و اتابكان، این ناحیه از قسمت‌های مقدس شهر محسوب می‌شده است و بسیاری از سلاطین، امراء و وزراء در كنار معابد و مساجدی كه خود ساخته بودند، به خاك سپرده شده‌اند.

ثالثاً همان مسجدی كه در قرن ششم و هفتم نام جامع كبیر داشته و قبر شمس‌الدین عثمان طغرایی در جانب غربی آن قرار گرفته بود، در قرن دهم معمور بود و حافظ حسین كربلایی آن مسجد و مقبره گنبددار شمس الدین طغرایی را در كنارش به رای‌العین دیده و از آن به نام «مسجد جامع كبیر» یاد كرده است و در زمان تركمانان و صفویه نیز همان مسجد آباد بوده، چنانكه حاج طالب خان، پسر حاج اسحق‌خان تبریزی بانی مدرسه طالبیه در سال 1087ه.ق در وقفنامه مدرسه طالبیه از این مسجد به عبارت «مسجد جامع كبیر» نام برده است و از آن زمان الی یومنا هذا نیز هیات مسجد مزبور عوض نشده و فقط در اثر زلزله‌های نیمه اول و دوم قرن دوازده هجری چند طاقه از آن شكسته و فرو ریخته كه بوسیله احمدخان و پسر وی حسینقلی‌خان دنبلی مرمت و تجدید بنا یافته است. اكنون نیز مسجد جامع بزرگ نام دارد و در جنوب صحن مدرسه طالبیه واقع شده است.

اما نوشته سوم متعلق به آقای جعفر سلطانی القرائی است كه قریب بیست سال پیش آن را به رشته تحریر درآورده است و موقع طبع ترجمع تاریخ تبریز مینورسكی كه با نهایت سماحت و بزرگواری برای درج در قسمت ملحقات كتاب مزبور در اختیار نگارنده گذاشته‌اند و می‌توان گفت این نوشته كامل‌ترین توصیف توصیف  وضع كنونی مسجد جامع تبریز است كه اینك با اجازه مجدد ایشان به نان حفظ فضل تقدم نویسنده محترم آن، مجمل بخش مربوط به معرفی مسجد جامع با افزودن چند فقره پاورقی و ترجمه و توضیح لازم ذیلاً آورده می‌شود:

«مسجد جامع كه امروز مردم آن جا را جمعه مسجد می‌خوانند، بین مسجد حجه‌الاسلام و آلچاق مسجد و مسجد میرزااسماعیل خاله اوغلی واقع است. مسجد حجه الاسلام از غرب و دو مسجد اخیر از شرق آن را احاطه كرده و در میان گرفته‌اند. این مسجد را اكنون دو مدخل است، یكی از جانب شمال كه از صحن مسجد وارد دهلیز و از آنجا داخل معبد می‌شود و از این طرف سطح مسجد حدود نیم متر از سطح مسجد پست‌تر است.

در دیگر آن از طرف جنوب به یك كوچه كه از شرق به غرب ممتد است، باز می‌شود. این كوچه از طرف مغرب مسدود و بن‌بست است، سرتاسر جنوب كوچه، دیوار مسجدی است كه معروف به مسجد مجتهد و منسوب به حاج میرزا باقرآقا مجتهد و پسرش حاج میرزا حسن آقا مجتهد است و در اواخر دیواره شمالی این كوچه در جنوبی جامع واقع است. از این در ابتدا وارد آلچاق مسجد می‌شود و چون این مسجد از جانب مغرب ملاصق و متصل به مسجد جامع است و مانع و حاجزی در میانه نیست، از آنجا داخل جامع بزرگ می‌شود. از این طرف نیز سطح مسجد از سطح كوچه پست‌تر است.