مقاله درباره پهلوانان حماسه ملی در ادبیات فارسی

*مقاله درباره پهلوانان حماسه ملی در ادبیات فارسی*

مقدمه:

عظمت حماسة ملی ایران، پیش از هر چیز در روح پهلوانی، و تمركز رویدادهای آن حول یك محور قهرمانی، متبلور است. عنصر نیرومند ذهنی آن، كه در آرایش حماسی نبرد میان نیك و بد و ایران و توران تجسم یافته است، اساساً اوج و فرود خود را در نهاد پهلوانی و هیأت مركزی و نیروی اصلی آن به ظهور می‎رساند.

نسلهای مختلفی از پهلوانان، پی در پی به كوشش برمی‎خیزند، خویشكاری می‎ورزند، پیروز می‎شوند، شكست می‎خورند، نام‎آور می‎شوند، به فراموشی می‎گرایند، تا ذات انسان حماسی، كه تجسم نهایی خود را در جهان پهلوان می‎یابد، باقی بماند. جهان پهلوان نیز مانند پهلوانان دیگر، دوره به دوره، فرامی‎آید تا عظمت كاركرد آدمی را در قهرمانی و افتخار بنمایاند. در این راه اگرچه كاركرد اصلی پهلوانان یگانه و بی‎دگرگونی یا خدشه‎ناپذیر می‎ماند، كاراكتر و كنش و روابط شخصیتی آنها متفاوت می‎شود، تنوع می‎پذیرد، و گسترش می‎یابد.

از این‎رو برای آنكه كنش فردی و چگونگی رویدادهای حماسی و نوع آنها در شاهنامه بهتر ادراك شود، جا دارد كه از راه رویكردی تشریحی، به بیان وضع و تنوع و شاخه‎ها و عناصر تشكیل دهندة‌ نهاد پهلوانی بپردازیم، تا زمینة لازم برای جستجوی روابط افراد و چگونگی رویدادها و اهداف زندگی  پهلوانی فراهم آید. تأكید می‎كنم كه در این بحث بیشتر به طرح یك نمودار از مشخصات و مختصات پهلوانان خواهم پرداخت، تا به تبیین و تحلیل همه‎جانبه و ریشه‎شناختی.

بسیاری از مسائل پهلوانان ایران چه از لحاظ ریشه‎های اساطیری و پیوندهای تاریخی[1]، و چه از بابت مشخصات «زندگی و مرگ» آنان تاكنون به وسیلة صاحب‎نظران مختلفی بررسی شده است. همچنانكه از برخی رویدادها و داستانها نیز تحلیلهای ارزنده‎ای صورت گرفته است.[2] در نتیجه طرح این بحث از آن رو تا آنجاست كه بتواند حضور تركیبی پهلوانان را با وضوح بیشتری مشخص كند. و حضور آنان را «‌تمامیت» حماسة ملی بازنمایاند.

مجموعة‌ داستانهای حماسی شاهنامه را در نخستین نظر می‎توان نشأت یافته از سه دوره و حوزة قهرمانی دانست، كه هم از بابت تاریخی و هم از بابت جغرافیایی، و هم از نظر تفاوتهای آیینی و ذهنی و خاندانی، نمودار زندگی اقوام مختلف در تاریخهای مختلفی از حیات ملی ایران زمین است.

اما همة‌ رویدادها و كنشهای فردی مربوط به این حوزه‎ها و دوره‎ها، بر دو محور اصلی متمركز شده است:

الف‎- محور آیینی و اخلاقی كه در نهایت از تنظیم بنیان اساطیری و اخلاقی نبرد و تكرار نمونه‎هایی از آن در دوره‎های مختلف جدا نیست، و اهداف سیاسی، ملی، آیینی، اخلاقی را دنبال می‎كند.

ب- محور قهرمانی كه همة تنوع زندگی قهرمانی را در طول دوره‎ها و موقعیتهای گوناگون، در یك هیأت و هویت مركزی گرد می‎آورد. و به طرح و تبیین ارزشها، روشها، رفتارها، كنشها و روابط انسانهای حماسی می‎پردازد. اگرچه این انسانهای حماسی از هر راه كه شده غالباً به یك ریشة آیینی و اساطیری و مقدس می‎پیوندند، و در نتیجه انگار تمام آنان و تمام شاهان و ‎… از یك رگ و ریشه برآمده‎اند.