مقاله درباره نثر فارسی و آغاز ادبیات تاریخی دینی

چنان كه پیش از این دیدیم، نثر فارسی در آغاز عصر فردوسی تولد یافت، زیرا نخستین كتاب فارسی كه به عنوان اثری مستقل عرضه شد، همان شاهنامه‌ی منثور بود كه به دلیل آن كه به دستور و سرمایه ی ابو منثور محمد بن عبدالرزاق توسی فراهم شد، به شاهنامه ی ابو منصوری شهرت یافته و چنان كه گفتیم، در واقع، تاریخ گذشته ی ایران به شمار می آمد است. اصل این كتاب متأسفانه از میان رفته و تنها مقدمه ای آن كه حدود پانزده صفحه می‌شود، از طریق بعضی از نسخه های خطی قدیمی شاهنامه به دست ما رسیده است.

علاوه بر این شاهنامه، شاهنامه‌ی منثور دیگری به نام شاهنامه ابو المؤید بلخی وجود داشته كه گویا قبل از شاهنامه ابو منصوری تألیف یافته است اما چون به كلی از میان رفته درباره آن نمی توان اظهار نظر كرد.

2)ترجمه ی تفسیر طبری

دومین كتاب مهمی كه به نثر فارسی در زمان سامانیان فراهم آمده است و خوشبختانه تمام آن تا امروز هم بر جای مانده، ترجمه ای از یك تفسیر قرآن است كه اصل عربی آن در سال‌های آخر قرن سوم به دست محمد بن حریر طبری، دانشمند ایرانی، تألیف یافته است.

منصور بن نوح سامانی اندكی پس از پدید آمدن شاهنامه ابو منصوری، به نسخه ای عربی از این تفسیر گران قدر دست پیدا كرد، اما چون فهم آن برایش دشوار بود، خواست كه ان را به فارسی ترجمه كنند. پس، عده ای از علمای دینی ماوراء النهر را فرا خواندند و از آن ها نظر خواستند كه آیا می توان قرآن را به زبانی دیگر ترجمه كرد(توضیح آن كه تا آن زمان قرآن كریم به هیچ زبانی ترجمه نشده بود.) این علما پس از مشورت های لازم، فتوا دادند كه این كار اشكالی ندارد. آن گاه همان فلمای ماورا/ئالنهر مأموریت یافتند كه این كتاب را به فارسی ترجمه كنند. آن چه امروز به نام ترجمه ی تفسیر طبری در اختیار ماست، ترجمه و خلاصه ای از همان تفسیر محمد بن جریر طبری است كه در سال های میانه ی سده چهارم هجری به پارسی ساده و استواری در آمده است.

نثر این كتاب، ساده و شمار لغات تازی در آن بسیار كم است. روی هم رفته، از   ترجمه ی تفسیر طبری به عنوان نقطه ی آغازی برای نثر دینی فارسی می توان یاد كرد كه در دوره‌های بعد گسترش یافته است.

3)تاریخ بلعمی

از سال 352 ه.ق ابو علی بلعمی، وزیر دانشمند منصور بن نوح سامانی، به امر وی مأموریت یافت كه تاریخ مفصلی را كه محمد بن جریر طبری به عربی نوشته بود، به فارسی برگرداند. بلعمی پس از شروع به ترجمه ی این كتاب، اطلاعات دیگری راجع به تاریخ ایران به دست آورد و بر آن افزود و با حذف مطالبی از اصل تاریخ طبری، در واقع آن را به صورت تألیفی مستقل در آورد كه به تاریخ بلعمی شهرت یافته است. این كتاب هم امروز در دست است و از متون تاریخی مهم عصر سامانی به شمار می رود.