مقاله درباره مبانی و مفاهیم كفر در دیوان حافظ

توضیحات فایل:

*مقاله مبانی و مفاهیم كفر در دیوان حافظ*

ما در این مقاله كه حاصل مطالعه و بررسی خاص مقولة «كفر» در دیوان حافظ و تعدادی از امهات كتب عرفانی است كوشیده ایم تا نشان دهیم:اولاً حافظ علاوه بر وقوف بر معانی گوناگون دینی و قرآنی كفر بر معانی عرفانی آن آگاه بوده و در شعر خود به آن معانی نظر داشته، ثانیاً كفر بمعنی بی ایمانی در دیوان او آنچنانكه ویژگی سبك و زبان او یعنی ایهام است موهم معنای «كفران» یعنی ناسپاسی هم هست؛ سوم آنكه او در بكارگیری كلمات كفر یا كافر قصد اتهام نداشته و خود را در مقام مفتیان متصلب اهل تكفیر نمی نشاند، چهارم آنكه او ضمن اطلاع از معانی و مفاهیم رایج كفر معانی و مفاهیم خاص خویش را از كفر بیان داشته و آنگونه كه شیوة ابتكاری و خلاق اوست برای مقولة كفر یا كافری نیز مصادیقی را نشان داده است كه بدون تأمل و درنگ در دیوان او این تازگی و خلاقیت در اظهار معانی و مصادیق خاص آشكار نمی‌شود؛ پنجم آنكه استفادة او از كلمة كفر یا كافری بیشتر وسیله ای است برای ابراز انزجار و نفرت از رفتار خلاف اخلاق و دیانت مدعیان اخلاق و دینداری و بنابراین كفر مشبه بهی است متناسب با زمان شاعر برای اعمال ناپسند آنان و همة غافلان از حقیقت از جمله ارباب زو و تزویر .

بنابراین تفاوت و تازگی این مصادیق و مفاهیم برای نگارنده او را بر آن داشت تا این جلوه های متفاوت و تازه از مفهوم كفر و مصادیق آنرا در معرض توجه علاقه مندان پژوهشگر قرار دهد.

حاصل كار آنكه در دیوان حافظ هفت كفر یا مظهر و مصداق آن تجلی یافته و ما در این مقاله آن هفت را مورد ارزیابی قرار داده و مبانی و آبشخور اعتقادی آنها را نیز در حد توان و مقدور بیان داشته ایم كه عبارتند از:رنجیدن، بخل و امساك، تكیه بر تقوا و دانش، خزینه داری میراث خوارگان، خامی، خودبینی و خود رأیی، و سرانجام زرق و ریا كه به تعبیر خواجه ، آتش آن «خرمن دین» را خواهد سوخت. تا كه قبول افتد و چه در نظر آید.

واژه های كلیدی :كفر، كافری، كفران، حافظ، دیوان حافظ، مبانی و مفاهیم كفر

مبانی و مفاهیم كفر در دیوان حافظ

پیش از ورود به بحث عناوین مهم مقاله را  به شرح زیر طبقه بندی و تقسیم می نماید.

- معانی و تعاریف كفر در قرآن

معانی و تعاریف كفر در نزد عارفان

- طبقات و انواع كفر

- توسعة معنای كفر در نزد عارفان

- لزوم وجود كفر برای شناخت ایمان و ظهور آن

- یگانگی یا وحدت مقصد كفر و دین

- تحول معنایی كفر در معنای كفران یعنی ناسپاسی به كفر در معنی بی ایمانی

- وسعت كاربرد كفر در معنای ناسپاسی یا كفران

- مبانی و مفاهیم كفر در دیوان حافظ

-كفرهای هفتگانه و تعلیل آنها

1-رنجیدن

2-بخل و امساك

3-تكیه بر تقوا و دانش

4-خزینه داری برای وارثان

5-خامی

6-خودبینی و خودرایی

7-ریا و سالوس

- نتیجه

 

مقدمه

معانی و تعاریف كفر در قرآن

«بدان كه كفر در قرآن بر پنج وجه باشد. وجه نخستین كفر بمعنی انكار كردن بود چنانكه خدای در سورة بقره گفت:ان الذین كفروا سواء علیهم ء انذرتهم ام لم تنذرهم لا یؤمنون» (بقره/6)[1]

وجه دوم كفر بمعنی فرا پوشیدن بود چنانكه در سوره الحج گفت: ان الذین كفروا و یصدون عن سبیل الله» یعنی كفروا بتوحید الله. (حج/25)[2]

وجه سیم كفر بمعنی ناشناختن بود چنانكه در سورة البقره گفت:«فلما جاء هم ما عرفوا كفروا به» یعنی لم یعرفوه (بقره/89)[3]

وجه چهارم كفر بمعنی ناسپاسی كردن بود. چنانكه در سورة البقره گفت :«واشكرو لی و لا تكفرون» یعنی و لا تكفروا نعمتی[4]

و وجه پنجم كفر بمعنی بیزار شدن بود چنانكه در سورة ابراهیم گفت:«انی كفرت بما اشركتمونی من قبل» (ابراهیم/22) یعنی انی تبرات[5]. و در سورة العنكبوت گفت:«ثم یوم القیامه یكفر بعضكم ببعض»(عنكبوت/25) یعنی یتبرا بعضكم من بعض[6]

صاحب «قاموس قرآن» در ترجمة كفر از «مفردات» راغب اصفهانی آورده است:«كفر در لغت بمعنی پوشاندن شیء است. شب را كافر گوئیم كه اشخاص را می‌پوشاند و زارع را كافر گوئیم كه تخم را در زمین می پوشاند. كفر نعمت، پوشاندن آن است با ترك شكر، بزرگترین كفر انكار وحدانیت خدا یا دین یا نبوت است. كفران، بیشتر در انكار نعمت و كفر در انكار دین بكار رود.[7] »

 

معانی و تعاریف كفر نزد عارفان

«متصوفان، بسیاری از كلمات قرآنی را بعنوان كلمات كلیدی خود بكار می برده‌اند ... می توان گفت كه كاربرد كلمات قرآنی به وسیله متصوفان بسیار آزادانه و حتی از روی دلخواه بوده است. آنان چنان تمایل داشتند كه به كلماتی كه در قرآن جالب توجه می‌یافتند، معانیی- معانی «نسبی»- ملحق كنند كه از متن استخراج می كردند.»[8]

---

[1] -تفلیسی ، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم ، وجوه قرآن ، چاپ اول ، به كوشش مهدی محقق – انتشارات حكمت ، ص 252 - 250

[2] -همان، ص 251

[3] -همان، ص 251

[4] -همان، ص 251

[5] -همان، ص 251

[6] -همان، ص 251

[7] -قرشی ، سیدعلی اكبر ، قاموس قرآن ، ج ششم ، انتشارات دارالكتب الاسلامیه ، ص 122 .

[8] -ایزوتسو، توشیهیكو، خدا و انسان در قرآن ترجمة احمد ارام، چاپ اول، شركت سهامی انتشار- 1361 ص 56