مقاله در مورد افعال ناقصه

بخشهایی از متن:

افعال ناقصه و چگونگی عمل به آنها

واژه «اصبح» كه از افعال ناقصه به شمار می‏رود، با مشتقات آن، در موارد متعددی از قرآن كریم به كار رفته است و مترجمان و مفسران آن را به گونه‏های مختلف ترجمه و تفسیر كرده‏اند. این اختلاف نظر سبب شده است كه چهره مسئله تا حدودی ناشناخته بماند و برخی مترجمان در ترجمه این واژه دچار تحیّر شوند و گاه معنای خاصی را برای آن در نظر بگیرند و جز آن را رمی به خطا كنند. برای روشن شدن این مسئله، نگارنده بر آن است كه درباره این واژه بررسی كوتاهی انجام دهد، و با استناد به كتب لغت، نحو، اعراب و تفسیر، حقیقت را تا آن جا كه در فرصت مقاله می‏گنجد روشن سازد.

در این جا، نخست باید افعال ناقصه و چگونگی عمل آنها را یادآور شویم، آن گاه موارد كاربرد «اصبح» و مشتقات آن در قرآن را پی‏گیری كنیم، سپس معنای این واژه را از دیدگاه لغت‏شناسان و ادیبان بررسی نماییم و در پایان، نظری نیز بر تفاسیر بیفكنیم و ببینیم مفسران این واژه را چگونه تفسیر كرده‏اند. اینك به ترتیب، به توضیح مباحث فوق می‏پردازیم.

در كتب نحوی، افعال ناقصه بر دو بخش تقسیم شده‏اند:

1. كان و اخوات آن. این مجموعه عبارتند از: كان، أمسی، أصبح، أضحی، ظلّ، بات، صار، لیس، مازال، ما انفكّ، ما فتی، ما برح و مادام.

2. كاد و اخوات آن. این مجموعه نیز عبارتند از: كاد، أوشك، كرب، عسی، حری، اخلولق، أنشأ، علق، صفق، أخذ، هبّ، بدأ، ابتدأ، جعل، قام و انبری. همچنین نحویان از میان افعال بخش دوم، سه فعل اول (كاد، أوشك و كرب) را افعال مقاربه، و سه فعل بعد (عسی، حری و اخلولق) را افعال رجاء، و بقیه را افعال شروع نامیده‏اند، كه در مجموع به همه این افعال، از باب تغلیب، افعال مقاربه می‏گویند.

این دو دسته از افعال ناقصه در عمل یكسانند؛ یعنی بر سر مبتدا و خبر درمی‏آیند و مبتدا را به عنوان اسم خود مرفوع، و خبر را به عنوان خبر خود منصوب می‏كنند.1

آنچه در این جا مورد بحث قرار می‏گیرد، بخش اول از افعال ناقصه است، و محور بحث را نیز افعالی چون «اصبح» و «امسی» و مشتقات آنها تشكیل می‏دهند. بدیهی است كه با روشن شدن مسئله در مورد این دو فعل، حكم بقیه افعال نیز روشن خواهد شد.

...

دیدگاه مفسران

پیش از ورود به بحث تفسیری و انعكاس دیدگاه مفسران، مناسب است به آنچه از مجموع ساخت‏های این فعل استفاده می‏شود مروری بكنیم، آن گاه برای نمونه به نقلِ گفته برخی از مفسران بپردازیم. از مجموع این ساخت‏ها كه در قرآن مجید به كار رفته و در آغاز مقاله به آنها اشاره شد، مواردی كه فعل در آنها به صورت تامّه به كار رفته طبعا بیانگر زمان است، مانند آیه 17 سوره روم:

فَسُبْحَانَ اللّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ

كه این گونه ترجمه می‏شود:

خدا را آن گاه كه به شب درمی‏آیید و آن گاه كه وارد صبح می‏شوید تسبیح گویید.

هم چنین است آیاتی كه در آنها واژه «مُصْبِحِین» به كار رفته، كه چون همه به صورت تامّه به كار رفته‏اند دلالت بر زمان خاص دارند. آیات آن را با ترجمه هر یك مرور می‏كنیم:

وَقَضَیْنَا إِلَیْهِ ذَلِكَ الاْءَمْرَ أَنَّ دَابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ (حجر، 66)

و این امر را به او وحی كردیم كه دنباله آنان هنگامی كه به صبح درمی‏آیند بریده خواهد شد.

فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُصْبِحِینَ (حجر، 83)

پس هنگامی كه به صبح درآمدند، صیحه آنان را فرا گرفت.

وَإِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ (صافات، 137)

و شما آن گاه كه به صبح درمی‏آیید، قطعا بر [آثار] آنان می‏گذرید.

إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ (قلم، 17)

ما آنان را آزمودیم، چنان كه صاحبانِ آن باغ را آزمودیم، آن گاه كه سوگند یاد كردند كه هنگام ورودشان به صبح میوه آن [باغ] را خواهند چید.

منبع دارد.