جامعه شناسی از دیدگاه قران

موضوع پژوهش:

‹‹ جامعه شناسی نفاق در قرآن ›› موضوع تصویب شده برای این پژوهش است . با مشورتی كه در یك نشست كوتاه با جناب اقای دكتر رفیع پور داشتم ، ایشان این عنوان را قابل نقد  می دانستند و پیشنهاد ایشان تغییر موضوع بود . پس از چندی كه مقداری از پژوهش انجام شد و برای تأیید و اظهار نظر به ناظر محترم تقدیم شد ، با توجه به موضوع تصویب شده، ایشان كار ما را بر شناسایی سنخ اجتماعی منافق و صورت كنش متقابل این سنخ در قرآن ››متمركز كردند .

بیان مسئله:

انسان موجودی است نفع طلب و اساس همه كنشهای بشری جلب منفعت و دفع ضرر می باشد ولی مصداق نفع و طلب بر اساس باورها و ارزشها متغییر است . شاید به همین دلیل از كنشگران مختلف براساس باورهای متفاوت و ارزشهای گوناگون ، در مسئله گروهی ، كنشهای متفاوتی صادر می شود . عده ای كنشهایشان ابزاری صرف ،بعضی دیگر ارزشی صرف و جمعی نیز ابزاری، ارزشی است .منافقان را می توان دسته ای دانست كه كنشهای آنان ابزاری صرف بوده و جهت جلب منفعت بیشتر از هر وسیله ای استفاده می كنند ، یكی از این ابزار تظاهر به پایبندی به فرهنگ عمومی جامعه و ایجاد تضاد میان اقشار و دسته های مختلف اجتماعی و حداكثر استفاده از تضاد موجود است .

هدف و ضرورت

هدف از انجام این تحقیق و ضرورت پرداختن به آن شامل موارد ذیل می گردد:

1-شناخت ساخت نظام كنش اجتماعی منافقان در عرصه های  اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی و به تبع آن خنثی كردن خطرهای منافقان در عرصه های مختلف با توجه به آیات قرآن .

2-بهره گیری از مسائل اجتماعی مطرح در قرآن در علم جامعه شناسی .

3-استفاده از گنجینه غنی قرآن در خصوص مسائل اجتماعی مبتلا به جامعه .

4-تعریف منافق و تعیین كنش او در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی در طول دوران نزول وحی .

5-تعیین استراتژی و خط مشی منافقان در شرایط مختلف زندگی .

6-تعیین نشانه ها و علامات مشخصه منافقان و به عبارت دیگر ریخت شناسی منافقان در شرایط مختلف با توجه به آیات قرآنی .

مقدمه:

قابل ذكر است كه در این بخش ما به دنبال آموزش و یا نقد و برسی مفاهیم اجتماعی نمی باشیم بلكه ذكر آن  مقدمه ای است برای وارد شدن به اصل پژوهش ، دیگر اینكه ، در این پژوهش منافقان به عنوان یك سنخ اجتماعی در برابر مؤمنان و كافران در نظر گرفته شده اند ، لذا به برسی صورت كنش متقابل منافقان با خود و دو سنخ دیگر- مؤمنان مؤمنان و كافران- خواهیم پرداخت ، از این رو  توضیح اجمالی مفاهیم به كار رفته در پژوهش ، بیانگر نحوة نگرش پژوهشگر به موضوع پژوهش می باشد .

-مفهوم سیستم

مفهوم سیستم (system)-كه در فارسی به دستگاه و نظام ترجمه شده است بطور عام عبارت است از ‹‹مجموعه ای از عناصر مرتبط و هماهنگ كه دارای كار و اثر جمعی باشند.››

2-مفهوم فراگیر سیستم اجتماعی

كسانی كه از نگاه سیستمی به وواقعیت ها نگاه می كنند ،واقعییت های اجتماعی را ‹‹ سیستم ›› دانسته اند . یعنی آنها را مجموعه ای در ارتباط با یكدیگر (متحد المقصد) و دارای كار و اثری كه مرتب بر مجموعه عناصر است ، یافته اند، بنابر این اجتماعات كوچك و بزرگ انسانی را ‹‹نظام اجتماعی›› (social system) نامیده اند

البته در چهارچوب علم جامعه شناسی اصطلاح ‹‹نظام اجتماعی››( social system) مفهوم خاص دارد كه بعداً آن را مطرح خواهیم كرد .

در مجموعه واقعیت اجتماعی ،امور گوناگونی وجود دارد كه در یك مطالعه دقیق ،باید هركدام از آنها را شناخت ،در عین اینكه باید ارتباط هر‹‹امر اجتماعی›› ( social fact) با سایر واقعییتهای اجتماعی را معلوم كرد . برای انجام چنیین كاری باید  از كوچكترین و محسوس ترین واقعیت اجتماعی آغاز كنیم و آن را بشناسیم  و ارتباط آنرا با سایر واقعییتها نیز شناسایی كنیم …بنابر این با طرح كلیدی در جامعه شناسی و و توضیح آن سعی خواهیم كرد ‹‹واقعیتهای اجتماعی›› ( social fact) را معرفی كنیم [1]                                                                                   

3-مفهوم رفتار behavior

رفتار در مفهوم عام ، دگرگونی ، حركت یا پاسخ هر موجود یا واحد یا مجموعه در برابر وضع و شرایط محیط پیرامون است .

پارك(R.E.park) می نویسد ‹‹ واقعیت این است كه هر دانشی در هر جا، در جستجوی توصیف و تبیین حركتها ، دگرگونیها و واكنشها ، یعنی رفتار جزئی از جهان در برابر ماست ››[2]                                       

4-مفهوم عمل(action) ، عمل اجتماعی(social acion) و تعامل اجتماعی(ntraction)

اگر رفتار دارای معنی باشد ،عمل نامیده می شود و اگر عمل انسان به سوی شخص یا گروهی دیگر جهتگیری شده باشد و ‹‹دیگری›› در انجام دادن و نحوه آن مورد نظرباشد به چنین عملی  ‹‹عمل اجتماعی››(social action) گویند .

عمل اجتماعی(social action)دو سویه ،تعامل نامیده می شود .

5-گروه اجتماعی               social group 

گروه اجتماعی عبارت است از : افراد دارای تعامل نسبتاً مستمر با احساس پیوند [3]                                                                                       

6-هنجار (norm)

تعامل انسان با انسان در مواردی موضوعاً موقت و منقطع است مثل اینكه از كسی ساعت و زمان را بپرسیم . اما در مواردی موضوع تعامل قابلیت تداوم  دارد . در چنیین مواردی اگر تعامل و شكل و اندازه آن مورد توافق طرفین باشد ، تعامل ادامه می یابد  و اگر مورد توافق نباشد منجر به ترك تعامل یا نزاع می شود تعامل منجر به نزاع ، ستیز  نامیده

روش پژوهش:

با توجه به اینكه پژوهش حاضر، پژوهشی تاریخی اسنادی است، روش كلی مورد استفاده ،تحلیل اسنادی خواهد بود . در عین حال روش مورداستفاده در دو بخش فلسفه اجتماعی –سیاسی  و تغییرات  ساختاری- علمی به شرح زیر بیان می شود :

1-در بخش برسی و تحلیل فلسفه اجتماعی ،سیاسی«جامعه شناسی نفاق» از روش تحلیل كیفی متن استفاده شده است . به این ترتیب كه سؤالات تحقیق مطرح و پاسخ آنها با مطالعه تفهیمی متن استخراج می شود . این روش است كه در مطالعه عادی متون نیز به كار گرفته می شود . در عین حال در پژوهش علمی ، مطالعه متن بر محور سؤالات اصلی تحقیق متمركز می شود .

2-در بخش ساختاری و علمی از شیوه كلاسیك تحلیل مدركها استفاده خواهد شد كه تحلیل بیرونی و درونی سند دو قسمت متمایز این روش می باشد .

توضیح اینكه در تحلیل درونی ،محتوای یك سند شناخته می شود ولی تحلیل بیرونی را باید حاصل كرد ، چون كمك می كند كه برد هر سند اندازه گیری شود .

1-2-تحلیل درونی :

تحلیل درونی تحلیلی است كه بر پایه عقلانی استوار است و تحلیلی ذهنی است ، بنابراین دارای دو خصیصه عقلانی و ذهنی می باشد .

1-1-2-خصیصه عقلانی: تحلیل با روشهای كلاسیك عملی فكری است . این روش در جست وجوی آن است كه خطهای اساسی سند را از هم مشخص سازد ، جنبه های فرعی را به این خطها بپیوندد و ارتباط فكری آن را بیابد به این خصیصه عقلانی باید این را هم افزود كه هرگاه در ازای سند ایجاب كند كه كار تحلیل را تقسیم كنند ، این تقسیم بندی باید تا آنجا كه ممكن است مطابق با بخشهای طبیعی خود سند انجام شود .به این معنی می توان گفت كه تحلیل كلاسیك، تحلیلی ارگانی است و به عنوان مثال به جدا كردن هریك از اعضائ اندام یك موجود زنده شباهت دارد .

2-1-2:خصیصه ذهنی:

تحلیل سندها به شیوه كلاسیك اساساً ذهنی است ، محتوی متن، توسط كسی كه آن را مطالعه می كند ، تفسیر میگردد . این كار را باید با حد اكثر بیطرفی و خودداری از تحریف واقعیت بر اثر سلیقه شخصی انجام داد .

در همه زمینه هایی كه سخن تنها برسر گردآوری اطلاعات در باره واقعیتهای مادی است (تاریخ ها، آمارهاو …  )تحلیل بازهم به معنای علمی اصطلاحی عینی است ، یعنی نتیجه های آنها –هر كس   هم كه  انجام  دهنده آن باشد- تغییر ناپذیر است . ولی همین كه تغییر لازم می شود -و در 90 درصد موردها تغییر لازم می شود –ذهنی بودن آن ظاهر می گردد و بدیهی است كه در این رابطه، فریب شخص مشاهده كننده ، نقش بسیار مهمی بازی می كند .

2-2:تحلیل بیرونی:

در روشهای كلاسیك به جا دادن سند مورد مطالعه در متنی كه سند از آن استخراج می شده است اهمیت زیادی داده می شود  تا انكه درجه راستی و درستی را با دقت نشان دهند . این روشها می كوشند كه انعكاسها و طنین ها را هم مشخص سازند