مقاله شیخ ابوعلی سینا

مقاله شیخ ابوعلی سینا

فهرست:

نگاهی بر نظریة علم النفس ابن سینا

معانی باطنی اعمال

حیات جاویدان خرد

كلامی از شیخ الرئیس باب قوای باطنی قوة خیال و نفوس

دلیل مغایرت خیال با حس مشترك

سخنی در تجر‌ّد نفس ناطقه

.....................................................................................

بخشهایی از متن:

نگاهی بر نظریه علم النفس ابن سینا

ابن‌سینا علم‌النفس را به عنوان شاخه‌ای از طبیعیات ، حكمت طبیعی مورد بررسی قرار می‌دهد و عمدتاً در شرح و توصیف قوای نفس به آن می‌پردازد. برعكس او ، ملاصدرا ، علم‌النفس را شعبه‌ای از الهیات می‌داند و تا حد زیادی به نحوی بی‌سابقه در فلسفه اسلامی با مسأله حدوث نفس ، تكامل آن ، نشئات پس از موت و كمال غایی آن برخورد می‌كند.

معانی باطنی اعمال  

وجوهی كه حكمت متعالیه را از علوم دینی و كلام متمایز می‌كند از همه روشن‌تر و آشكارتر است. موضع حكمت متعالیه در قبال علوم دینی موضع پذیرش كامل و تأكید مجدد بر تعالیم مأخوذ از آن است ، اما همواره سعی می‌كند تا معانی باطنی آنها را برملا كند. به عنوان مثال ، ملاصدرا در تفاسیر قرآنی خود كه سهم عمده‌ای در حكمت متعالیه دارند ، بر اصولی كه مفسران پیش از او در تفسیر داشته‌اند مجدداً تصریح و تأكید می‌كند و در ضمن مشرب باطنی و تأویلی می‌كند و همچنین مشرب باطنی و تأویلی خود را نیز بر آن می‌افزاید. گر چه ملاصدرا در زمینه فقه و احكام الهی (شرع) تألیف مستقلی ندارد اما در موارد عدیده ، همواره می‌كوشد تا معانی باطنی این احكام را بر ملا سازد. این امر به ویژه در مورد عبادات و مناسك مصداق دارد. ملاصدرا و پس از او بسیاری از شاگردان بلا واسطه و مع‌الواسطه‌اش ، از ملا محسن فیض كاشانی و قاضی سعید قمی گرفته تا حاج ملاهادی سبزواری ، می‌كوشند تا معانی باطنی اعمال و احكام و فرایض عبادی روزانه را تحت عنوانی كه به «اسرار‌العبادات» معروف است تبیین نمایند. یكی از وجوه افتراق حكمت متعالیه در مقایسه با مشرب‌های فلسفه اسلامی پیش از آن - و در این مورد خاص ، تصوف - این است كه به معانی باطنی اعمال و افعال عبادی اسلامی و جزئیات آن‌ها می‌پردازد ، در حالی كه فیلسوفان اسلامی پیشین ، نظیر ابن‌سینا ، به معنای عبادات به شكل عام تری عنایت داشتند.

در مورد علم كلام ، ملاصدرا و همه اتباع او با آن كه در این علم خبرگی دارند ، با شیوه‌ها و روش‌های موجود در آن به مخالفت برخاستند. حكمت متعالیه تمامی مسایلی را كه كلام بدان‌ها می‌پردازد زیر چتر خود می‌گیرد و از این جهت به كلام می‌ماند؛ این در حالی است كه فیلسوفان مسلمان متقدم بر صدرا اصلاً به برخی از مسایل دینی و الاهیاتی مربوط به كلام نپرداختند.

...

مبداء اول تحریكات

خواجة طوسی در شرح فصل چهاردهم نمط ششم اشاراتِ شیخ رئیس گوید: قوة خیال در انسان مبداءِ اول تحریك بدن اوست (القوة الخیالیّه فی الانسان هى المبداء الاول لتحریك بدنه) این سخن از آن جهت است كه قوة خیال به بدن نزدیك‌تر از قوة عاقله است. زیرا قوة عاقله تجرد تام دارد و قوة خیال تجرد برزخی كه خیال برزخ بین طبیعتِ بدن و قوة عاقله است و به همین علّت، مقام عقل ارفع و اشمخ از خیال است. پس آنچه را كه عاقله اندیشیده در قوة خیال تمثّل می‌یابد، یعنی صورتی به وزان آنچه اندیشیده در این كارخانة صورتگریِ انسان به نام خیال بر سبیل محاكات منتقش می‌شود و این صور منتقشه موجب انفعال بدن و حركت او می‌گردد. لذا به این مناسبت قوة عاقله مبداء ثانی و قوة خیال مبداء اول حركات بدن است. چنان كه در اطفال كه هنوز به مرحلة عقل نرسیده‌اند به خوبی مشهود و معلوم است كه مبداء اول تحریك بدن آنان قوة خیال و خواسته‌های خیالی است. همین قوة خیال مبداء اول تحریك بدن حیوانات نیز هست با این تفاوت كه افعال و آثار آنها مبداء عقلی ندارد.

سخنی در تجر‌ّد نفس ناطقه

گفتیم كه شیخ رئیس بوعلی سینا در شفا به روال عادی مشّاء پیش رفته و قائل به جسمانیت ادراكِ حسی و خیالی و وهمانی شده است، اما در «مباحثات» تصریح بر تجرد خیال نموده و در «اشارات و تنبیهات» چند دلیل بر تجرّد خیالی و عقلی نفس اقامه فرموده است.
معنی تجرّد این است كه موجود مجرد ورای این عالم مادّی طبیعی است و به عبارت دیگر جسمانی نیست. و معنی تجرد خیالی برزخی این است كه موجود مجرد خیالی عاری و برهنه از ماده است اما متصف به احكام ماده چون شكل و اندازه است و معنی تجرد عقلی این است كه موجود مجرد عقلی هم عاری از ماده است و هم عاری از احكام ماده.
حضرت استاد علامه حسن‌زادة آملی روحی‌فداه در كتاب قیّم «الحجج البالغه على تجرد النفس الناطقه» ادلة تجرد نفس ناطقه را در قالب چهار بابِ تجرد اطلاقی و تجرد برزخی و تجرد عقلی و فوق تجرد عقلی به لسان تازی بیان نمودند و نیز در دفتر والا گهرِ جاودان به نام «گنجینه گوهر روان» با عباراتی گویا و شیوا و رسا هر یك از آنها را به زبان پارسی، شیرین و دلنشین بیان نمودند كه این هر دو كتاب مایة رستگاری و شادكامی جاودانی هر دانش‌پژوه هوشیار است.